Thợ giày của Stalin (1907)
Một đoạn ngắn trong cuốn Vô trị hay Xã hội chủ nghĩa (1907) của Stalin nói về quá trình giác ngộ giai cấp , nhận thức "tiểu tư sản" và cặp phạm trù nội dung và hình thức.
Lịch sử đã cho thấy rằng trong một khoảng thời gian con người đã thấm nhuần những tư tưởng hoặc mục tiêu khác nhau, và lí do cho điều đó là con người đã chiến đấu với thiên nhiên theo nhiều cách khác nhau để thỏa mãn nhu cầu của họ, dựa vào đó mà quan hệ kinh tế đã hình thành nên nhiều dạng khác nhau.
Đã có một khoảng thời gian khi con người đã cùng nhau chống chọi với tự nhiên dựa trên cộng sản nguyên thủy; ở thời điểm đó tài sản của họ là sở hữu cộng sản; vì vậy giữa họ hầu như không có sự khác biệt gì giữa tài sản “của tôi” và “của anh”, ý thức của họ mang tính cộng sản. Đến một giai đoạn khi sự khác biệt giữa cái “của tôi” và cái “của anh” thâm nhập vào quá trình sản xuất, khi tài sản trở nên mang tính tư nhân , chủ nghĩa cá nhân hơn, thì nhận thức con người sẽ có ý thức về tài sản tư nhân. Sau nhiều quá trình thời gian, đến thời điểm hiện tại, khi sự sản xuất lại một lần nữa quyết định đến tính chất xã hội, và do đó, tài sản (sở hữu) nữa, sẽ sớm nắm vai trò quyết định tính chất xã hội, và đó chính là lí do tại sao con người sẽ càng ngày càng trở nên thấm nhuần với tư tưởng chủ nghĩa xã hội.
Đây là một minh họa đơn giản. Một anh thợ làm giầy làm chủ một công xưởng nhỏ mà lại không đủ khả năng để cạnh tranh với những chủ xưởng lớn, vì thế xưởng của anh đã phải đóng cửa và anh nhận một công việc mới tại nhà máy làm giầy Adelkhanov ở Tiflis. Nhưng anh ấy làm việc tại nhà máy Adelkhanov không phải là để trở thành một người làm thuê cố định, mà là vì muốn dành dụm một chút tiền, tích lũy một ít tư bản để anh ấy có thể mở lại xưởng của mình. Bạn thấy đấy, cái địa vị mà người thợ giầy đó đứng đã là một vô sản, nhưng suy nghĩ của anh ấy lại không “vô sản” chút nào, hoàn toàn là một tiểu tư sản. Nói theo cách khác, anh thợ giầy này đã mất đi vị thế của một tiểu tư sản, nhưng cái nhận thức “tiểu tư sản” của anh ấy thì chưa và nhận thức đó đã đi sau địa vị thực tại của anh ta từ lâu rồi.
Rõ ràng, ở câu chuyện này cũng giống như trong xã hội thực tại, khi điều kiện bên ngoài thay đổi, khi hoàn cảnh của con người thay đổi thì nhận thức của họ cũng sẽ thay đổi theo nó.
Chúng ta sẽ quay lại về chuyện của anh thợ giầy. Như chúng ta đã biết, anh ấy có ý định sẽ dành dụm một số tiền và mở lại xưởng đóng giầy. Anh thợ giầy vô sản ấy đã cặm cụi làm việc chăm chỉ, nhưng rồi anh đã nhận ra rằng để tiết kiệm được tiền là một việc rất khó, số tiền ấy chỉ đủ để anh ấy chật vật duy trì sự tồn tại của chính mình. Vả lại, anh ấy nhận thức được việc mở một xưởng cá nhân sau cùng sẽ không đơn giản : Tiền thuê nhà xưởng, sở thích của khách tùy hứng thay đổi , thiếu hụt vốn, sự cạnh tranh của những chủ xưởng lớn và còn biết bao vấn đề tương tự nữa- một đống khó khăn đè nặng lên một chủ xưởng cá nhân nhỏ. Mặt khác, người vô sản tương đối ít bị những nỗi lo như vậy chi phối hơn; họ không phải bị làm phiền bởi khách hàng, hay không cần phải trả chi phí tiền thuê xưởng. Họ tới nhà máy vào mỗi buổi sáng, thản nhiên về nhà vào mỗi buổi chiều và cũng như chờ đợi ngày thứ Bảy để được lĩnh lương. Ở đây, lần đầu tiên, đôi cánh dang rộng của anh thợ giầy tiểu tư sản đã bị cắt cụt, và lần đầu tiên ý chí nỗ lực của người vô sản đã được thức tỉnh trong lòng anh.
Thời gian trôi đi và anh thợ giầy của chúng ta nghĩ rằng anh ấy không còn đủ tiền để chi trả cho những nhu cầu thiết yếu nữa, thứ duy nhất mà anh ấy muốn là được tăng lương. Cùng thời điểm đó, anh ấy đã nghe được một số công nhân nói về công đoàn và đình công. Anh thợ giầy nhận ra rằng để có thể cải thiện điều kiện sống của chính mình, anh ấy bắt buộc phải đấu tranh chống lại ông chủ nhà máy và không mở xưởng riêng cho mình. Anh ấy gia nhập công đoàn , tham gia vào phong trào đình công và sớm trở nên thấm nhuần với những ý tưởng của chủ nghĩa xã hội...
Hệ quả đó hình thành trong một quá trình dài, khi sự thay đổi về điều kiện vật chất của những người thợ đóng giày đã được tiếp nối bởi sự thay đổi trong nhận thức của người thợ: Đầu tiên là điều kiện vật chất thay đổi, sau đó qua thời gian thì nhận thức cũng thay đổi theo.
Đó là lý do tại sao mà Marx lại nói:
"Không phải ý thức xã hội của con người quyết định sự tồn tại của họ, mà ngược lại, sự tồn tại xã hội của họ quyết định ý thức của họ"
Nếu như chúng ta nhìn theo khía cạnh vật chất - những điều kiện bên ngoài hiện hữu và các hiện tượng giống vậy – là nội dung, thì chúng ta cũng có thể nhìn theo khía cạnh tinh thần – nhận thức và các hiện tượng khác – hình thức. Do đó mà một khẳng định duy vật nổi tiếng đã xuất hiện: Trong quá trình phát triển nội dung đi trước hình thức, hình thức luôn đi sau nội dung.
